Ҳаммамизга маълумки, Республикамизда ер тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг асосий вазифалари ҳозирги ва келажак авлод манфаатларини кўзлаб ердан илмий асосланган тарзда, оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишни, тупроқ унумдорлигини тиклаш ва оширишни, табиий муҳитни асраш ва яхшилашни, хўжалик юритишнинг барча шаклларини тенг ҳуқуқлилик асосида ривожлантириш учун шароит яратишни, юридик ва жисмоний шахсларнинг ер участкаларига бўлган ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминлаш мақсадида ер муносабатларини тартибга солишдан, шунингдек бу соҳада қонунийликни мустаҳкамлашдан иборат.
Судлар томонидан кўрилган ер билан боғлиқ низолар юзасидан суд амалиётини умумлаштириш шуни кўрсатдики, мазкур тоифадаги ишлар бўйича судлар томонидан Ўзбекистон Республикаси Ер кодекси нормаларига асосан тўғри қўлланилмоқда.
Фермер хўжаликлари фаолияти самарадорлигини янада ошириш, шунингдек ер ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланилишини таъминлаш, фермер хўжаликларининг молиявий ва иқтисодий ҳолатини мустаҳкамлаш мақсадида Президентимизнинг қарорлари, Вазирлар Маҳкамаси қарорлари қабул қилинган ва ушбу қонуности ҳужжатлари иқтисодий судлар томонидан ер муносабатлари билан боғлиқ низоларни кўришда айниқса муҳим манба бўлиб хизмат қилмоқда.
Республикамизда иқтисодий судлар фаолиятида судловга тааллуқлилик юзасидан жуда кўплаб ишлар кўриб чиқилмоқда.
Амалиётдан бунга кўплаб мисолларни келтиришимиз мумкин.
Урганч туман ҳокимлиги Урганч туманлараро иқтисодий судига ариза билан мурожаат қилиб, «Исломбек Шарипов» фермер хўжалигига нисбатан тарафлар ўртасида 2019 йил 28 январда тузилган ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш шартномасини муддатидан олдин бекор қилишни сўраган.
Иш ҳужжатларидан ва суд муҳокамасидан аниқланишича, Урганч туман ҳокимлиги ва «Исломбек Шарипов» фермер хўжалиги ўртасида 2019 йил 28 январда 884-сонли ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш шартномаси тузилган.
Агротехник тадбирларни ўз вақтида ўтказмасдан, ерни ўз ҳолига ташлаб қўйган, деган мазмундаги асослар бўйича даъвогар фермер хўжалиги билан ер ижара шартномасини бекор қилиш юзасидан судга даъво ариза билан мурожаат қилган.
Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36-моддаси 6-бандида ер участкасидан бошқа мақсадларда фойдаланилганда ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқи бекор бўлиши белгиланган.
Ушбу модданинг 7-бандидаер участкасидан оқилона фойдаланилмаганда, бу қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар учун ҳосилдорлик даражаси уч йил мобайнида нормативдан (кадастр баҳосига кўра) паст бўлишида ифодаланганда, 8-бандида эса ер участкасидан тупроқ унумдорлиги пасайишига, унинг кимёвий ва радиоактив моддалар билан ифлосланишига, экологик вазиятнинг ёмонлашувига олиб келадиган усуллар билан фойдаланилган тақдирда ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқи бекор бўлиш асослари белгилаб берилган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 31 январдаги 22-сонли қарори билан тасдиқланган «Фермер хўжалигининг ер майдонини мақбуллаштириш ва уни тугатиш тартиби тўғрисида»ги Низомда фермер хўжалиги томонидан шартнома интизоми бузилишининг, шунингдек, хўжалик фаолияти самарасиз юритилишининг аниқланган ҳолатлари асосида фермер хўжалиги ер участкаси майдонини мақбуллаштириш ва уни тугатиш тартиби белгиланган.
Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 10 февралдаги 34-сон қароригаасосан Низомга ўзгартириш киритилган.
Урганч туман ҳокимлиги билан «Исломбек Шарипов» фермер хўжалиги ўртасида тузилган ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш шартномасининг V-бўлими 15-бандида масъулияти чекланган жамиятига ижарага берилган қишлоқ хўжалиги ерлари, шунингдек экинларидан қишлоқ хўжалиги экинлари шартномасида назарда тутилмаган бошқа мақсадларда фойдаланиши амалдаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган барча келиб чиқадиган оқибатлари билан биргаликда ижара шартномасининг қўпол равишда бузилиши ҳисобланиши кўрсатилган.
Бироқ, фермер хўжалиги фақатгина 2022 йил пахта ҳосилини 73,5 фоизга бажарган. Бу ҳолат эса Ер кодексининг 36-моддаси 7-бандида кўрсатилганидек, фермер хўжалиги ҳосилдорлик даражасини уч йил мобайнида нормативдан паст бўлишига олиб келмаган.
Ушбу қонун нормасидан шуни англаш мумкин, шартнома агарда тарафларнинг келишуви бўлмаган тақдирда, фақат суднинг қарори асосида ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 382-моддасига асосан агар ушбу Кодексда, бошқа қонунларда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, шартнома тарафларнинг келишувига мувофиқ ўзгартирилиши ва бекор қилиниши мумкинлиги назарда тутилган.
Урганч туман ҳокимлиги томонидан 2023йил 02 март кунида фермер хўжалигига 6-127-сонли талабнома берган. Бу мазмундаги талабномани Таклиф деб бўлмайди.
Қайд қилинганларга кўра, суд мазкур даъво аризани кўрмасдан қолдирган ва ишни кўриш билан боғлиқ суд харажатларини ҳокимлик зиммасига юклаб, иш якунига кўра ҳокимликнинг мансабдор шахсларига нисбатан аниқланган қонунбузилиш ҳолатларига ваколати доирасида ҳуқуқий баҳо беришлик учун вилоят прокуратурасига хусусий ажрим юборилган.
Яна бир мисол келтириб ўтамиз. Хонқа туман ҳокимлиги Урганч туманлараро иқтисодий судига ариза билан мурожаат қилиб, «JIRMIZLI GAYRAT» фермер хўжалигига нисбатан тарафлар ўртасида 2019 йил 18 апрелда тузилган 254-сонли ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш шартномасини муддатидан олдин бекор қилишни сўраган.
Иш ҳужжатларидан ва суд муҳокамасидан аниқланишича, Хонқа туман ҳокимлиги ва «JIRMIZLI GAYRAT» фермер хўжалиги ўртасида 2019 йил 18 апрелда 254-сонли ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш шартномаси тузилган.
Фермер хўжалиги пахта-ғалла йўналишига ихтисослаштирилган.
Бу ишда ҳам худди юқоридаги Низом талабларига риоя қилинмаганлиги оқибатида белгиланган тартибда ҳужжатлар расмийлаштирилмаган, туман фермер, деҳқон ва томорқа ер эгалари кенгашининг далолатномаси расмийлаштирилмаган, хулосаси олинмаган ва тақдимнома асосида туман ҳокимига тақдим қилинмаган.
Туман ҳокимлиги вакиллари ва ҚФЙ вакиллари томонидан имзоланган далолатномада ер участкасини узоқ муддатли ижарага бериш тўғрисидаги шартномани бекор қилиш ҳақидаги талабномани фермер хўжалиги раҳбари олишдан бош тортганлиги акс эттирилган бўлса-да, ушбу талабнома фермер хўжалигига почта ёки бошқа алоқа воситалари орқали юборилмаган.
Қолаверса, ушбу талабнома ва фермер хўжалиги раҳбари томонидан имзолаш имконияти йўқлиги ҳақида тузилган далолатнома Низом талабларига жавоб бермайди.
Хонқа туман ҳокимлиги томонидан 2021 йил 24 декабрда фермер хўжалигига СJ77355436-сонли огоҳлантириш хати берилиб, унда халқ депутатлари Хонқа туман кенгашининг 15.12.2021 йил кунги қарори қабул қилинганлиги ҳамда фермер хўжалиги билан тузилган ер ижара шартномасини муддатидан олдин бекор қилиш розилик берилганлиги, ажратилган ер майдонларидан ихтиёрий равишда воз кечиш таклиф қилинган.
Бироқ, юқоридаги ҳолатда ишдаги ҳужжатлардан кўринишича, даъвогар томонидан Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган Низом талаблари бўйича шартномани бекор қилиши юзасидан белгиланган чоралар кўрмасдан судга даъво ариза билан мурожаат қилинган.
Натижада, суд даъвогарнинг ер ижара шартномасини муддатидан олдин бекор қилиш тўғрисидаги даъво аризасини кўрмасдан қолдиришни ва ишни кўриш билан боғлиқ суд харажатларини даъвогар зиммасига юклашни лозим топган.
Бошқа яна бир мисолга назар ташлаймиз.Урганч туман ҳокимлиги Урганч туманлараро иқтисодий судига даъво ариза билан мурожаат қилиб, «Феруз-I» фермер хўжалигига нисбатан туман ҳокими ўртасида 2015 йил 4 майда тузилган 456-сонли ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш шартномасини муддатидан олдин бекор қилишни сўраган.
Иш ҳужжатларида аниқланишича, Урганч туман ҳокимининг 2015 йил 25 мартдаги 133-сонли қарори билан фермер хўжалигига 14,2 гектар ер майдони 50 йил муддатга ижарага берилган.
Даъво аризада кўрсатилишича, Урганч туман ҳокимлиги томонидан ташкил қилинган ишчи гуруҳ томонидан фермер хўжалигининг 2020-2022 йиллардаги фаолияти Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги қонуни ва Ер кодексига асосан ҳамда туман ҳокимининг 2022 йил 31 декабрдаги «Қишлоқ хўжалиги экинларини оқилона жойлаштирилиши тўғрисида»ги 7250қ-сонли қарори ижроси юзасидан ўрганиш ўтказилганда, 14,2 гектар майдонга маккажўхори силоси экилиши режалаштирилган бўлиб, режалаштирилган озуқа экини 2021 йил ва 2022 йилнинг ўтган даври мобайнида экилмаганлиги аниқланган.
Шунингдек, ўрганиш жараёнида дала атрофлари тозаланмаганлиги, фермахона биноси санитария нормаси қоидалари талабларига жавоб бермаслиги ҳамда 24 та шартли бош қорамоли борлиги, бу эса ажратилган экин ерига нисбатан кам сонни ташкил қилиши, фермер хўжалиги томонидан Урганч туман фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари Кенгашига аъзолик бадалларидан 300.000 сўм қарздорлиги борлиги аниқланган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 31 январдаги 22-сонли «Фермер хўжалиги ер майдонини мақбуллаштириш ва уни тугатиш тартиби тўғрисида»ги Низомга асосан ер майдонларини бериш (реализация қилиш) масалаларини кўриб чиқиш бўйича туман комиссияси томонидан жавобгар масъулияти чекланган жамиятининг ижарага олинган ер участкасидан мақсадли ва оқилона фойдаланиши ҳамда шартли чорва моллари, маҳсулот ишлаб чиқариши ва сотиши таҳлил қилиниши кўрсатилган.
Бироқ, фермер хўжалигига нисбатан ер ижара шартномасини бекор қилишда ушбу Низом талаблари бажарилмаган.
Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2018 йил 5 сентябрда 3064-сон билан рўйхатга олинган Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги, Иқтисодиёт вазирлиги, Молия вазирлиги ҳамда Ер ресурслари, геодезия, картография ва давлат кадастри давлат қўмитасининг 2018 йил 6 июндаги 47, 20, 101 ва 5-сон қарори билан тасдиқланган «Қишлоқ хўжалиги экинларини оқилона жойлаштириш, ер балансига риоя этиш, қишлоқ хўжалиги экинларининг оқилона жойлаштирилиши бузилганлиги учун фермер хўжаликлари ва мансабдор шахсларнинг масъулиятини ошириш, етиштирилган маҳсулот сотилишининг ҳисобини юритиш, шартнома мажбуриятларининг бажарилишини таъминлаш тартиби тўғрисида»ги Низомнинг 6-бандида туман (шаҳар) қишлоқ хўжалиги бўлими қишлоқ хўжалиги корхоналари ва туман (шаҳар) фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгашидан ҳар йили 1 августга қадар таклифларни олиб, келгуси йил ҳосил учун қишлоқ хўжалиги экинларини жойлаштириш бўйича таклифларни ишлаб чиқиши белгиланган.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 30 октябрдаги 476-сон қарори билан тасдиқланган «Ер участкаларини фермер хўжаликларига узоқ муддатли ижарага бериш тартиби тўғрисида»ги Низомнинг 5-бандига кўра, чорвачилик маҳсулотлари етиштиришга ихтисослашган фермер хўжалиги хўжаликнинг бизнес-режасида назарда тутилган камида 30 шартли бош чорва молларини боқиш шартлари билан ташкил этилади. Бунда шартли равишда ҳар бир бош мол ҳисобига қуйидаги коэффициентлардан фойдаланилади: қорамоллар (сигирлар, насл олинадиган новвослар, бўрдоқига боқиладиган новвослар) ва отлар учун – 1.0, ёш қорамоллар учун – 0.6, қўй ва эчкилар учун – 0.1, чўчқалар учун – 0.3 ҳамда паррандалар учун – 0.025. Фермер хўжалигига бериладиган ер участкаларининг энг кам ўлчами ҳар бир шартли бош чорва молига ҳисобланганда: Андижон, Наманган, Самарқанд, Тошкент, Фарғона ва Хоразм вилоятларидаги суғориладиган ерларда — камида 0,30 гектарни ташкил этиши белгиланган.
Ўзбекистон Республикаси Ер кодексининг 36-моддаси 6-бандида ер участкасидан бошқа мақсадларда фойдаланилганда ер участкасини ижарага олиш ҳуқуқи бекор бўлиши белгиланган.
Бироқ, иш ҳужжатларидан фермер хўжалигининг ердан мақсадсиз фойдаланганлик ҳолати ўз тасдиғини топмаган. Тарафлар ўртасидаги шартноманинг VII-бўлими 19-бандида бартараф этилиши мумкин бўлган ҳар қандай қонунбузилиши шартноманинг бекор қилинишига сабаб бўлмайди, деб белгиланган.
Аниқланган камчиликлар, жумладан, фермер хўжалиги томонидан бартараф этилиб, шартли қорамоллар бош сони 36 тага етказилган.
Бундан ташқари, Урганч туман прокуратураси томонидан 2020 йил 26 июнь кунги 11-20-1584-сонли қонун бузилиши, унинг келиб чиқиш сабаблари ва бунга имконият яратиб бераётган шарт-шароитларни бартараф қилиш юзасидан Урганч туман ҳокимига Тақдимнома киритилган бўлиб, унда туман ҳокимлиги томонидан фермер хўжалиги ер майдонларини туман захира фондига қайтариш жараёнидаги қонунбузилиш ҳолатларига йўл қўйилганлиги қайд қилинган.
Шунингдек, Хоразм вилоят фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари Кенгаши мутахассислари томонидан 2022 йилнинг 29 май куни ўтказилган мониторинг натижаларига кўра, фермер хўжалиги ҳуқуқларини тиклаш лозимлиги кўрсатилган.
Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳузуридаги саниатрия-эпидемиологик осойишталик агентлигига қарашли Хоразм вилояти санитария эпидемиологик осойишталик маркази томонидан 2020 йил 06 июль куни берилган 2/3534-сонли маълумот хатида фермер хўжалигига қарашли фермахона биносининг санитария ҳимоя масофаси СанПин 0350-17-талабларига мослиги ва фермахона биноси ва ёрдамчи биноларнинг санитария ҳолати бўйича алоҳида меъёрий ҳужжат мавжуд эмаслиги баён қилинган.
Урганч туман Статистика бўлими томонидан берилган маълумотномада ҳам фермер хўжалиги томонидан етиштирилган маҳсулотлар бўйича режалар бажарилганлиги қайд қилинган.
Урганч туман солиқ инспекцияси томонидан 2022 йил 8 июль куни берилган 14-09038-сонли маълумотномада фермер хўжалигининг бюджет ва бюджетдан ташқари мақсадли жамғармалардан қарздорлиги йўқлиги баён қилинган.
Фермер хўжалигига хизмат кўрсатувчи АТ «Халқ банки» Беговот филиали томонидан 2022 йил 06 июль кунги 28-02/12226-сонли маълумот хатида ҳам фермер хўжалигининг Картотека-2дан қарздорлиги мавжуд эмаслиги баён қилинган.
Шунингдек, фермер хўжалиги томонидан 6 нафар фуқарони иш билан таъминланганлиги маълум бўлди.
Бундан ташқари, Урганч шаҳар «Марказий деҳқон бозори» МЧЖ ветеринария санитария экспертиза лабораторияси томонидан 2022 йил 30 июль куни берилган хулосасида 2 бош 380 кг. вазндаги қорамол сўйилиб, пандемия даврида аҳолига арзон нархда сотилганлиги кўрсатилган.
Урганч тумани Чакка қишлоғи ветеринария участка мудири томонидан 2022 йил 10 июль кунги 2-сонли маълумотномада фермер хўжалигидаги шартли қорамоллар бош сони 36 тани ташкил қилиши кўрсатилган.
Шунингдек, «Феруз-I» фермер хўжалиги даъво аризада кўрсатилган камчиликларни бартараф қилган ва Россия Федерацияси Бошқирдистон Автоном Республикасидаги тадбиркорлик субъектлари билан йирик шохли чорва моллари хариди юзасидан хорижий контрактлар тузган.
Туман ҳокимлиги томонидан фермер хўжалиги билан тузилган ер участкасини узоқ муддатли ижарага олиш шартномасини бекор қилиш тўғрисида 2022 йил 09 июнь кунги 11-296-сонли таклиф хатида 3 кун ичида ихтиёрий равишда ариза бериш, акс ҳолда шартномани бекор қилиш юзасидан судга даъво ариза билан мурожаат қилиниши кўрсатилган.
Туман ҳокимининг 2022 йил 14 май кунги 1372қ-сонли қарори билан фермер хўжалигининг ер майдонлари «AR Logistics vegetables fruts» масъулияти чекланган жамиятига берилган. Туман ҳокимининг мазкур қарори Урганч туманлараро маъмурий судининг 2022 йил 1 июнь кунги ҳал қилув қарори билан Урганч туман ҳокимининг 2022 йил 14 май кунги 1372қ-сонли қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Бинобарин, суд даъвогарнинг даъвосини рад қилиб, суд харажатларини даъвогар зиммасида қолдиришни лозим топган. Бундай тоифадаги низоларни кўплаб мисоллар билан келтиришимиз мумкин.
Юқоридаги амалиёт натижаларидан Хулоса шуки, Президентимиз тадбирлари билан айтганда суд суд идорасига мурожаат қилган шахсларни қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилувчи орган сифатида шаклланмоқда.
Бу билан ўз навбатида судда қатнашувчи тарафларнинг тенг ҳуқуқлилиги тамойилига асосланиб, ишларни адолатли ва қонуний ҳал қилинишига эришилмоқда.
Нилуфар Аллаберганова, Урганч туманлараро иқтисодий судининг раиси
