Маълумки, бугунги кунда барча молиявий масалалар, хусусан қарз олди-бердисидаги ҳужжатлар нотариус томонидан расмийлаштирилгандан кейингина қонуний кучга эга бўлади. Қарз бераётган ва олаётган одам уни қонуний тарзда ҳужжатлаштирмас экан, кейинчалик турли низоли ҳолатлар юзага келиши мумкин. Ҳатто Қуръони Каримнинг “Бақара” сураси 282-оятида “...Маълум муддатга қарз олди-берди қилсангиз, уни ёзиб қўйинглар. Орангизда бир котиб уни адолат билан ёзсин...” дея амр этилган. Бу оятда баён этилган адолатли котиб — бугунги кунимизнинг нотариусларидир. Афсуски, қарз олди-бердисида оғзаки тарзда айтилган сўзлар ёхуд қарз олувчи томонидан қарз берувчига бир парча қоғозга ёзиб берилган тилхатлар ҳар доим ҳам икки томон учун кафолат ўрнини боса олмайди. Сабаби кўпинча тилхатни қарз олувчи одам ёзади ва қанча қарз олганлиги ёхуд қарзни тўлаб бўлганлиги, қанча қарзи қолганлиги ҳақида ҳеч қандай ҳужжат нусхаси ўзида бўлмайди. Натижада эса қарз берувчи билан зиддиятга боради.
6000 доллар можароси
Даъвогар Ҳ.Розиқов жавобгар Ф.Комиловани қарзни қайтармаганликда айблаб, судга беради. Жавобгар аёл эса олган қарзини аллақачон қайтарганини айтиб, судга қарши даво аризаси киритади. Аммо аёлнинг даъвоси қаноатлантирилмайди. Суд ҳукмидан норози бўлган қарздор вилоят судига апелляция шикоятини киритади. Иш жуда чалкаш, далиллар оз. Аммо шундай бўлишига қарамай, суд барча мавжуд ҳолатларни ва далилларни ўрганиб чиқди.
Қарз берувчи томонидан келтирилган шикоятлар
Даъвогар Ҳ.Розиқов судга даъво ариза билан мурожаат қилади ва қуйидагиларни билдиради:
* 2020 йил 1октябрда турмуш ўртоғининг таниши жавобгар Ф.Комилова уйига келиб, қарзга 2700 АҚШ доллари бериб туришини илтимос қилади;
*Бу аёл илгари хотинидан ҳам қарзга пул олиб қайтариб берганлиги сабабли 45 кун муддатга 2700 АҚШ долларини бериб, бу тўғрисида тилхат ёздириб олади;
* Тилхатда кўрсатилган муддат келганидан кейин жавобгарФ.Комилова билан дастлаб телефон қилиб гаплашиб, қарзга олган пулларини қайтариб беришни сўраган;
* Жавобгар аниқ гап айтмаганлиги сабабли у билан шахсан учрашиб, пулини қайтариб олишга ҳаракат қилган;
* Кейин бу масалада профилактика инспекторига оғзаки равишда мурожаат қилган ва профилактика инспектори жавобгар билан бир неча бор суҳбатлашганидан кейин, жавобгар пулни қайтариб беришдан бўйин товлай бошлаган;
* Шундан кейин профилактика инспекторипулини фуқаролик ишлари бўйича суд орқали ундириб олиши мумкинлигини тушунтирган.
Хуллас давогар 2700 доллар пулни асоссиз равишда ўзлаштириб олиб, қайтариб беришдан бўйин товлаб келаётгани,ноқонуний равишда 6 ой давомида ўзида сақлаб қолгани учун Ф.Комилова қўшимча равишда фоиз тўлаши лозимлигини кўрсатиб, қарздордан жами 34 263330 сўмниундириб беришни сўраган.
Қарздорнинг даъволари
Ф.Комилова судга қарши даъво ариза тақдим қилиб, унда қуйидагиларни билдирди.
* 2018 йилнинг охирида Ҳ.Розиқов ва унинг турмуш ўртоғи Саидадан 6000 АҚШ долларини ҳар ойда 5 фоиз, яъни 300 АҚШ доллари миқдорида устама ҳақ тўлаш шарти билан қарзга олиб,бу ҳақда тилхат ёзиб берган;
* Ушбу пулларни ва фоизларини 2020 йилгача тўлаб келган, кейин савдо ишлари юришмай қолиб, Ҳ.Розиқов ва турмушўртоғиСаидагаҳаройдаги300 АҚШ доллари миқдоридаги фоизларни беролмай қолган;
* 2020 йилнинг сентябрь ойида Ҳ.Розиқовдан олган 6000 АҚШ долларни унинг хотини Саидага тўлиқ қайтариб берган;
* Асосий қарзини қайтариб бергач, 2020 йил
1 октябрда Саиданинг турмуш ўртоғи Ҳ.Розиқов2700 АҚШ доллари миқдорида фоиз тўлаши лозимлигини, агар тўламаган тақдирда фоиз қарзларига ҳар ойда 10 фоиз устама бериши тўғрисида талаб қўйган;
*Ҳ.Розиқов“2700 АҚШ доллари миқдорида қарзим бор” деб тилхат ёзиб бермаса, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларга устингдан шикоят қиламан ва орган ходимлари билан уйингизга бориб,барча мол-мулкларингизни олиб кетаман, деб огоҳлантирган. Ушбу огоҳлантиришни эшитиб, ўз оиласининг тинчлигини ва уйда оғир аҳволда касал бўлиб ётган қайнотасининг тинчлигини ўйлаб,Ҳ.Розиқов талаб қилган 2700 АҚШ долларини
45 кунга қарзга олганлиги ҳақидаги тилхатни ўзи истамаган ҳолда ёзиб беришга мажбур бўлган;
*Ушбу тилхатни ёзиб бериб,Ҳ.Розиқовнинг турмуш ўртоғи Саидадан дастлабки олинган ва қайтариб берилган 6000 АҚШ долларини қарзга олганлиги ҳақидаги тилхатнинг асл нусхасини қайтариб беришни талаб қилганида,у “Феруза сиз менга ёзиб берган 6000 АҚШ доллари тўғрисидаги тилхатни йиртиб, йўқ қилдим” деб жавоб берган;
Ф.Комилова тилхатнинг қайтариб берилмагани ва 2700 доллар тўғрисидаги тилхатни Ҳ.Розиқов қандай ҳолатда ёздириб олганлиги марказий савдодўконида бўлиб ўтган суҳбат тасвирланган видеоёзувда ўз аксини топганлигини кўрсатиб, ушбу тилхатни ҳақиқий эмас деб топишни сўраган. Аммо суд унинг даъвосини қаноатлантирмаган.
Апелляция шикояти қаноатлантирилди
Биринчи инстанция суди мазкур фуқаролик ишини кўришда иш учун аҳамиятга эга бўлган ҳолатларни тўлиқ аниқламасдан, иш ҳолатларини синчковлик билан текширмасдан дастлабки даъвони қаноатлантириш, қарши даъвони қаноатлантиришдан рад қилиш тўғрисида нотўғри хулосага келган.
Иш ҳужжатларига кўра, тарафлар қарзга олинганлиги ва қайтариб берилганлиги тўғрисидаги ёзма ҳужжатнинг аслини ёки унинг нусхасини судлов ҳайъатига тақдим қилмадилар.
Мазкур иш бўйича 2021 йил 9 сентябрда бўлиб ўтган суд мажлисида Ҳ.Розиқов2020 йил 1 октябрь куни 2 700 АҚШ долларини Ф.Комиловага автомашинада нақд санаб берганлиги ва тилхат ёздириб олганлиги тўғрисида тушунтириш берган. Лекин 2021 йил 16 сентябрдаги суд мажлисида эса қайтарилган 6 000 АҚШ долларининг 2700 доллари асосий қарзнинг фоизи эканлигини ва яна асосий қарздан 2700 АҚШ доллари қолганлигини билдирган.
Судлов ҳайъатига Ф.Комилова томонидан тақдим қилиниб, суд мажлисида тарафлар иштирокида кўриб чиқилган DVD диск ёзувларидан кўринишича, Ҳ.Розиқовмарказий савдо дўконида Ф.Комилованинг саволларига берган жавобида ҳақиқатдан 2 700 АҚШ доллари олдин олинган 6 000 АҚШ долларининг фоизи эканлигини тан олиб, “Тилхатда буни фоиз эди деб кўрсатмайсиз-ку” деган.
Аниқланган иш ҳолатлари,қонун талаблари ҳамда Олий суд Пленуми қароридаги раҳбарий тушунтиришлардан келиб чиқиб, Ф.Комилова томонидан тақдим қилинган DVD диск ёзувлари далил сифатида қабул қилинди ва Ф.Комилова2 700 АҚШ доллариниҳақиқатан ҳам қарз берувчиҲ.Розиқовдан олмаганлиги сабабли дастлабки даъвони қаноатлантириб бўлмайди,деб ҳисоблаб, биринчи инстанция судининг иш юзасидан қабул қилган ҳал қилув қарорини бекор қилиш ва даъвогар Ҳ.Розиқовнинг даъвосини қаноатлантирмасдан қолдириш лозим бўлади, деган хулосага келди.
Ф.Комилованинг жавобгар Ҳ.Розиқовга нисбатан тилхатни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги қарши даъво аризаси бўйича иш юритиш тугатилиши тўғрисида ҳукм қилинди.
Қонунларга амал қилайлик
Қарз олди-бердиси шундай нозик масалаки, акани укадан, опани сингилдан ажратиб юборишга қодир. Аслида инсонлар ўртасида ўзаро ишонч, ҳалоллик, тўғрисўзлик, виждон, имон ва лафз бўлса, ҳеч қандай хат-ҳужжатга ҳожат йўқ. Аммо беш қўл баробар эмас. Кимдир иложсизликдан, яна кимдир йўқчиликдан қарз олади. Кимлардир олган қарзининг масъулиятини елкасидан босиб турган оғир юк сифатида ҳис қилади. Яна кимлардир учун эса бировнинг ҳақини ейиш одатий ҳолга айланган. Қонунчилигимизда қарз олди-бердисини тузиш ва расмийлаштириш шарт қилиб қўйилган бўлса-да, истиҳола, андиша сабаб бунга унчалик эътибор берилмайди ва аксарият ҳолларда қарз можароси арз, шикоятлар билан суд эшигига етаклайди. Бундай муносабатлар қонуний тарзда ҳужжатлаштирилмас экан, муаммолар келиб чиқаверади. Бу каби низоли ҳолатларга тушиб қолмаслик учун доимо қонунларга амал қилишимиз лозим.
Хушнуд БАЛТАЕВ,
Хоразм вилоят судининг
фуқаролик ишлари бўйича судьяси
