ХХI асрда инсоният олдида турган энг долзарб муаммолардан бири экологик хавфсизлик масаласи ҳисобланиб, атроф-муҳитнинг ифлосланиши, табиий ресурслардан ноқонуний ва самарасиз фойдаланиш, иқлим ўзгариши жараёнларининг кучайиши мамлакатларнинг барқарор тараққиётига жиддий тўсиқ бўлиб қолмоқда.
Жаҳон ҳам жамияти ушбу муаммоларни ҳал этиш мақсадида турли халқаро конвенциялар, резолюциялар ва битимларни қабул қилинган.
Ўзбекистон ҳам табиатни муҳофаза қилиш соҳасида миллий қонунчилик ва халқаро меъёрлар асосида кенг қамровли ислоҳотларни амалга оширмоқда. Аммо шунга қарамай, экологик ҳуқуқбузарлик ва жиноятлар ҳануз мавжуд бўлиб, уларнинг салбий оқибатлари жамият, давлат ва табиат учун сезиларли даражада хавфлидир.
Ҳуқуқий давлатнинг асосий принципларидан бири жазо муқаррарлигидир. Унга кўра, ҳар қандай жиноят содир этилган бўлса, албатта жавобгарлик келиб чиқиши керак. Агар жазо муқаррарлиги таъминланмаса, жазо кучини йўқотади ва ҳуқуқбузарликлар сони кўпайиши эҳтимоли ортади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодедкснинг 8-боби (65-96-моддалар), Жиноят кодексининг 14-боби (193-204-моддалар)да экология ва табиатдан фойдаланиш соҳасидаги жиноятлар алоҳида кўрсатиб ўтилган.
Бу моддаларда маъмурий ва жиноий жавобгарлик белгиланган бўлиб, уларда асосий мақсад экологик мувозанатни сақлаш ва табиатдан оқилона фойдаланишни таъминлашдир.
Экологик ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш борасидаги ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинг салбий оқибатларини шартли равишда қуйидагича таснифлаш мумкин:
Иқтисодий оқибатлар. Экологик жиноятлар натижасида иқтисодий йўқотишлар катта миқёсга етиши мумкин.
Масалан, ноқонуний ов қилиш биотурлиликни йўқотиш билан бирга туризм соҳасида зарар келтиради. Ер соҳасида зарар келтиради. Ер ресурсларидан самарасиз фойдаланиш қишлоқ хўжалиги ҳосилдорлигининг пасайишига, сув манбалари ифлосланиши эса аҳоли учун ичимлик суви таъминотида муаммоларга олиб келади.
Ижтимоий оқибатлар. Экологик жиноятлар аҳолининг соғлиғига салбий таъсир кўрсатади. Атмосфера ифлосланиши нафас йўллари касалликлари, сувнинг ифлосланиши эса турли ичак касалликлари тарқалишига сабаб бўлади.
Бу эса тиббиёт тизимига қўшимча юклама келтиради ва жамиятнинг турмуш сифатини пасайтиради.
Экологик оқибатлар. Чўлланиш жараёнларининг тезлашиши, ўрмон майдонларининг қисқариши, жонли табиат турларининг йўқолиши, экологик мувозанатнинг бузилиши.
Мазкур жараёнлар қайтарилмас йўқотишларга олиб келиши мумкин. Масалан, айрим турларнинг йўқолиши бутун экотизимнинг издан чиқишига сабаб бўлади.
Глобал оқибатлар. Ўзбекистон Марказий Осиё минтақасида жойлашган бўлиб, экологик муаммолар трансчегаравий хусусиятга эга. Масалан, Амударё ва Сирдарё сув ресурсларининг ифлосланиши нафақат мамлакат, балки қўшни давлатлар учун ҳам хавф туғдиради. Шунингдек, иқлим ўзгариши ва Орол бўйи фожиаси ҳам минтақавий ва глобал муаммо сифатида намоён бўлмоқда.
Ҳуқуқий давлатнинг асосий принципларидан бири жазо муқаррарлигидир. Унга кўра, ҳар қандай жиноят содир этилган бўлса, албатта жавобгарлик келиб чиқиши керак. Агар жазо муқаррарлиги таъминланмаса, жазо кучини йўқотади ва ҳуқуқбузарликлар сони кўпайиши эҳтимоли ортади.
Жаҳон амалиётида экологик жиноятларга қарши самарали курашиш учун икки асосий йўналиш муҳим ҳисобланади:
1.Қонунчиликда жазоларни кучайтириш ва назорат механизмларини мустаҳкамлаш;
Ўзбекистонда сўнгги йилларда "Яшил макон" умум миллий лойиҳаси, Орол бўйини ривожлантириш дастурлари, "Экологик назорат тўғрисида"ги қонун қабул қилиниши, электрон экологик назорат тизимларининг жорий қилиниши каби чоралар амалга оширилмоқда.
Ҳозирги кунда айрим экологик жиноятлар учун белгиланган жазоларнинг енгиллиги, ҳуқуқни қўллаш амалиётида айрим бўшлиқлар, жамоатчилик назоратининг етарли эмаслиги асосий муаммолардан ҳисобланади. Шу сабабли:
Жазо чораларини қонунчиликда қатъий белгилаш;
Экологик мониторинг тизимини рақамлаштириш;
Жамоатчилик иштирокини кучайтириш;
Суд амалиётида экологик жиноятларга нисбатан принципиалликни ошириш муҳим вазифалар сифатида турибди.
Ўзбекистонда экология ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги жиноятлар нафақат табиатга, балки миллий хавфсизлик ва келажак авлодлар манфаатига ҳам таҳдид солади.
Шунинг учун бу соҳада қуйидагиларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ:
Жиноят содир этган шахсларга нисбатан жазо муқаррарлиги таъминланиши;
Экологик маданият ва ҳуқуқий онгни ошириш;
Халқаро тажрибани миллий амалиётга татбиқ этиш;
Экологик сиёсатнинг узлуксизлиги ва барқарорлигини таъминлаш жамият тараққиётининг асосий шартларидан бири ҳисобланади.
Жиноят ишлари бўйича
Гурлан туман судининг
раиси Ж.С.Ахмедов
