Мамлакатимизда турли соҳаларда олиб борилаётган ислоҳотлар хусусий сектор, тадбиркорлик соҳасини ривожлантириш билан бирга, аҳолининг ҳуқуқий онги ва маданиятини ошиб боришига олиб келмоқда. Буни маъмурий судларда солиқ органларининг қарорлари ёки солиқ органлари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатлари устидан берилаётган ариза (шикоят)ларнинг ортиб бораётганлигидан ҳам кўришимиз мумкин.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг (бундан буён матнда МСИЮтК деб юритилади) 4-моддасига кўра, ҳар қандай манфаатдор
шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун маъмурий судга мурожаат қилишга ҳақли.
Шундай бўлса-да, солиқ органларининг қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида судга мурожаат қилишнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд.
Чунончи, МСИЮтКнинг 184-модда 2-қисмига мувофиқ, маъмурий органларнинг ва фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилиш тўғрисидаги ишлар, агар уларни кўриб чиқиш қонун билан бошқа давлат органларининг ваколатига киритилмаган бўлса, судда кўриб чиқилади.
Шу ўринда, Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси
231-моддасининг тўртинчи қисмига кўра, солиқ органининг сайёр солиқ текширувлари ва солиқ аудити натижалари бўйича қабул қилган қарорлари устидан суд тартибида шикоят қилиш фақат юқори турувчи солиқ органига шикоят қилинганидан кейингина мумкин бўлади.
Бу қоида Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг қарори устидан шикоят қилишга нисбатан татбиқ этилмайди.
“Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг 4-моддасига кўра, маъмурий ҳаракатлар деганда — маъмурий органнинг жисмоний ва юридик шахсларга нисбатан маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида амалга оширилган, маъмурий ёки процессуал ҳужжат бўлмаган, юридик аҳамиятга эга ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) тушунилади.
Процессуал ҳужжат деганда — маъмурий орган томонидан маъмурий иш юритиш давомида қабул қилинадиган, маъмурий ишни мазмунан ҳал этмайдиган ҳужжат тушунилади.
Мазкур қонун талабларидан кўринадики, солиқ органининг ҳаракати (ҳаракатсизлиги) ҳеч қандай процессуал ёки маъмурий ҳужжат сифатида ифодаланмаслиги керак бўлади. Яъни, солиқ органи томонидан камерал ёки бошқа солиқ текшируви жараёнида тузиладиган далолатнома, баённома ва шунга ўхшаш ҳужжатлар солиқ органи мансабдор шахсининг ҳаракати (ҳаракатсизлиги) сифатида кўрилиши мумкин бўлмайди.
Шунинг учун, солиқ органи мансабдор шахси томонидан тузилган далолатнома ёки баённомани ҳақиқий эмас деб топиш ёки бундай ҳужжатларни тузишда ифодаланган ҳаракатларни ғайриқонуний деб топиш ҳақидаги талаблар судга тааллуқли бўлмайди. Бундан, ҳуқуқий оқибат келтириб чиқарувчи далолатнома ёки бошқа турда расмийлаштирилган ҳужжатлар мустасно.
Ўз навбатида, солиқ органи мансабдор шахсининг камерал ёки бошқа солиқ текшируви натижасида қабул қилинган қарорни қабул қилишда ифодаланган ҳаракатини ғайриқонуний деб топиш ҳақида талаб ҳам судга тааллуқли бўлмайди. Чунки, ушбу ҳолатда мансабдор шахснинг ҳаракати маъмурий ҳужжат ҳисобланган – қарорда ифодаланган бўлади. Бундай ҳолларда қарор чиқаришда ифоланган ҳаракат устидан эмас, балки қарорни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги ариза билан мурожаат қилиш лозим бўлади.
Амалиётда солиқ органлари томонидан камерал солиқ текшируви ўтказилган бўлса-да, текширув натижаси бўйича ҳеч қандай қарор қабул қилинмасдан, тўғридан-тўғри солиқ тўловчига нисбатан қарз суммалари ҳисобланиб, солиқ тўловчининг ҳисоботларига тузатиш киритилмоқда. Бунинг натижасида, солиқ тўловчиларнинг ҳисоботи ва солиқ базасида улар муайян миқдорларда қарздор эканлиги ўз аксини топмоқда. Ўз навбатида, солиқ тўловчилар томонидан солиқ органи мансабдор шахсларининг бундай ҳаракатларини қонунга хилоф деб топиш ҳақидаги шикоятлар билан маъмурий судларга мурожаат қилинмоқда.
Бундай тоифадаги низоларни кўришда, солиқ органининг ҳаракати қандай юридик аҳамиятлар ёки оқибатлар келтириб чиқараётганлигига эътибор қаратиш лозим бўлади. Чунки, мансабдор шахснинг юқорида қайд этилган ҳаракати оқибатида солиқ базасида солиқ тўловчининг қарздор бўлиб қолиши, келгусида солиқ тўловчи томонидан ўзига тегишли бўлган ҳар қандай мулкни тасарруф этишига тўсқинлик қилади. Яъни, қарздорлик мавжудлиги туфайли нотариус олди-сотди шартномаси ёки бошқа хил турдаги нотариал ҳаракатни амалга оширишни рад этади.
Шунинг учун, солиқ органи мансабдор шахснинг бундай ҳаракатлари юридик аҳамиятлар ёки оқибатлар келтириб чиқаридан бўлса, улар маъмурий судлар томонидан мазмунан кўриб чиқилиши ва қонуний қарор қабул қилиниши лозим бўлади.
“Давлат божи тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни
10-моддаси биринчи қисмининг 1-бандида тадбиркорлик субъектлари — тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузаётган давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг, улар мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга мурожаат қилганда маъмурий судларда давлат божини тўлашдан озод қилинганлиги кўрсатилган.
Ўз навбатида, ушбу 3-бандга берилган изоҳда, “Кичик тадбиркорлик субъектлари амалга оширадиган тадбиркорлик фаолияти доирасида судларга мурожаат қилиш чоғида ушбу банднинг “а”-“г” ва “е” кичик бандларида кўрсатилган белгиланган ставканинг 50 фоизи миқдорида давлат божи тўлайди” деб кўрсатилган.
Ушбу қонун талабида тадбиркорлик субъекти ҳар қандай талаб билан судга мурожаат қилганда эмас, балки тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш билан боғлиқ ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини бузган ҳолда тўсқинлик яратаётган қарорлар ва ҳаракатлар устидан судга мурожаат қилишда давлат божидан озод этилганлиги назарда тутилган.
Шу сабабли тадбиркорлик субъекти томонидан ҳақиқий эмас деб топиш сўралаётган қарор ёки ҳаракат (ҳаракатсизлик) бевосита тадбиркорлик субъектининг фаолиятига тўсқинлик қилиш ёки қилмаслигига эътибор қаратган ҳолда ариза тақдим қилишда давлат божи ундириш масаласини ҳал қилиш лозим бўлади.
Солиқ муносабатларида юзага келаётган низоларни тўғри, холисона, қонуний ва адолатли ҳал қилишда маъмурий судлар томонидан қонун нормаларига, хусусан Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси,соҳага оид Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, қарорлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарори ва бошқа соҳага тааллуқли қонун ҳужжатларига асосланган ҳолда қарорлар қабул қилиниб, жисмоний ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқ ва манфаатлари тикланмоқда.
Дилмурод Юсупов, Хоразм вилоят маъмурий судининг судьяси
